τεκτονική

Κλάδος της γεωλογίας, που μελετά τις παραμορφώσεις των πετρωμάτων του φλοιού της Γης. Ερευνά δηλαδή τα ρήγματα και τις πτυχές (ειδική τ.), τις δυνάμεις του εσωτερικού της Γης και τα φαινόμενα που προκάλεσαν τις διαταράξεις αυτές και οδήγησαν στη σημερινή διάταξη και μορφολογία των πετρωμάτων (γενική τ.). Κατά τη διάρκεια των γεωλογικών χρόνων, η αρχική θέση των πετρωμάτων μεταβαλλόταν κάτω από την επίδραση δυνάμεων και απότομων ωθήσεων, που ονομάζονται τεκτονικά φαινόμενα ή πτυχώσεις. Πρακτικά, όλα τα στρώματα της λιθόσφαιρας, εκτός από τις πρόσφατες και τις διαμορφούμενες αποθέσεις, μετατοπίστηκαν και στη συνέχεια παραμορφώθηκαν, μετά την απόθεση και τη στερεοποίησή τους. Η διαφορετική συμπεριφορά των πετρωμάτων έναντι των δυνάμεων αυτών εξαρτάται πρώτα απ’ όλα από τη μεγαλύτερη ή μικρότερη πλαστικότητα των υλικών και κατά δεύτερο λόγο από τις ιδιότητες των παραμορφωτικών δυνάμεων (διάρκεια και ένταση). Διακρίνονται δύο θεμελιώδεις τύποι παραμόρφωσης, η πλαστική και η θραύση, που προκαλούν αντίστοιχα τις πτυχές και τα ρήγματα· γενικά όμως τα φαινόμενα της κάμψης και της θραύσης συνυπάρχουν, γι’ αυτό δεν είναι εύκολος ο ακριβής καθορισμός των ορίων μεταξύ των δύο αυτών τεκτονικών διεργασιών, ώστε να γίνεται σαφής η διάκριση των διαφόρων περιοχών σε πτυχωσιγενείς και ρηγματογενείς. Κατά τη διάρκεια των πτυχώσεων, τα στρώματα των πετρωμάτων που δεν είναι πολύ δύσκαμπτα, όταν υποστούν την επίδραση κανονικών και μεγάλης διάρκειας πιέσεων (ο παράγοντας χρόνος έχει θεμελιώδη σημασία στα τεκτονικά φαινόμενα και εξηγεί πολλές ιδιότητες των παραμορφώσεων των πετρωμάτων, που διαφορετικά θα παρέμεναν ανεξήγητες) υφίστανται πλαστικές παραμορφώσεις. Οι πτυχές των στρωμάτων που είναι αποτέλεσμα των πλαστικών παραμορφώσεων αποτελούνται από μια εναλλαγή κυρτών (αντίκλινων) και κοίλων γραμμών (σύγκλινων). Ένα αντίκλινο και ένα σύγκλινο αποτελούν μια σιγμοειδή γραμμή, που αντιπροσωπεύει μια στοιχειώδη μορφή πτυχής. Αν αντίθετα τα στρώματα είναι δύσκαμπτα (και επομένως εύθραυστα) και οι ωθήσεις απότομες και βίαιες, οι παραμορφώσεις δεν έχουν πλαστικό ή ελαστικό χαρακτήρα και οι μάζες των πετρωμάτων, χωρίς προηγουμένως να συμβεί πλαστική παραμόρφωση, σπάζουν σε όγκους, διαχωρισμένους από ρήγματα. Αρκετά συχνά, τα ρήγματα συνυπάρχουν με πτυχές, μπορούν όμως να αποτελούν το μοναδικό στοιχείο δομής σε μια περιοχή. Η γένεση των ορεινών αλυσίδων μπορεί να αποδοθεί, σε πολλές περιπτώσεις, στην κάμψη και στην εκ νέου πτύχωση των πετρογραφικών σχηματισμών, που οφείλονται σε οριζόντιες ή εφαπτόμενες προς την επιφάνεια της Γης δυνάμεις πίεσης. Εκτός από τις απλές τεκτονικές μορφές (αντίκλινα που αναπτύσσονται δίπλα σε σύγκλινα, όπως στην περίπτωση των Απαλαχίων και του Ιούρα) διαπιστώνονται και περιπτώσεις κατά τις οποίες η συμπεριφορά των πτυχομένων μαζών περιπλέκεται: το μεγαλύτερο μέρος των ψηλότερων ορεινών αλυσίδων σχηματίστηκε από τεράστιες κατακεκλιμένες πτυχές, που από μια ισχυρή ώθηση μετατοπίστηκαν σε πολλά χιλιόμετρα, επωθούμενες, τελικά, πάνω σε στρώματα που δεν πήραν μέρος στην κίνηση, τα οποία και επικαλύπτουν. Τέτοια φαινόμενα σχηματίζουν τα καλύμματα επώθησης (ή απλώς καλύμματα), που εκτείνονται πολλές φορές σε ευρύτατες περιοχές και έχουν ως αποτέλεσμα την απόθεση παλαιότερων στρωμάτων επάνω σε νεότερα. Κλασικά παραδείγματα καλυμμάτων υπάρχουν στις Άλπεις, όπου και παρατηρήθηκαν για πρώτη φορά. Οι μεγάλες μετατοπίσεις των καλυμμάτων αυτών δημιουργούν πολυπλοκότατες δομές, που δύσκολα ερμηνεύονται (όπως οι άλυσοι του αλπικο - ιμαλαϊανού συστήματος), ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις εξηγούνται από τις υψηλές θερμοκρασίες και πιέσεις που κυριαρχούσαν στις ζώνες των γεωσύγκλινων όπου συνέβησαν. Όταν σε ένα κάλυμμα δημιουργηθεί ένα άνοιγμα, τότε είναι δυνατή η παρατήρηση του αυτόχθονος υπόβαθρου: το άνοιγμα αυτό ονομάζεται τεκτονικό παράθυρο. Ένας τύπος ανάγλυφου, που διαφέρει πολύ τόσο κατά τα χαρακτηριστικά της δομής του όσο και κατά τον τρόπο γένεσης, είναι τα κέρατα, που αποτελούνται από δύσκαμπτα πετρώματα (κρυσταλλικά συνήθως), τα οποία καθορίζονται από μια σειρά κλιμακωτών ρηγμάτων και ανορθώνονται απομονωμένα μέσα στην περιβάλλουσα περιοχή. Ο σχηματισμός τους αποδίδεται στις κάθετες συνιστώσες των εφαπτόμενων ωθήσεων. Αντίθετη περίπτωση είναι οι τεκτονικές τάφροι (τάφροι εγκατακρημνίσεως), οι οποίες οφείλονται σε καταβύθιση ενός στρώματος που βρίσκεται μεταξύ δύο ή περισσότερων παράλληλων συστημάτων κλιμακωτών ρηγμάτων. Κλασικό παράδειγμα τεκτονικής τάφρου αποτελεί η κοιλάδα του Ρήνου, η οποία στο τμήμα από τη Βασιλεία έως τη Μαγεντία, περνάει ανάμεσα από δύο κέρατα (Βόσγια στα Δ και Μέλας Δρυμός στα Α). Ένα άλλο σύστημα ρηγμάτων, που συνδέονται μεταξύ τους από άποψη γένεσης, είναι αυτό που εκτείνεται από την Παλαιστίνη (Νεκρά Θάλασσα), μέσω μιας μακριάς σειράς εγκατακρημνίσεων (κόλποι του Σουέζ και της Άκαμπα, Ερυθρά Θάλασσα κλπ.) έως τη μεγάλη τεκτονική τάφρο, που αποτελείται από την αλυσίδα μεγάλων λιμνών της ανατολικής Αφρικής, όπου ανήκουν η Νιάσα, η Ταγκανίκα, η Λίμνη του Ροδόλφου (αυτό το σύστημα ρηγμάτων ονομάζεται διεθνώς Great Rift Valley). Τα στρώματα του φλοιού της Γης άλλοτε παρουσιάζουν συμφωνία στρώσης, δηλαδή είναι διατεταγμένα κατά παράλληλες σειρές, και άλλοτε ασυμφωνία, σχηματίζουν δηλαδή κάποια γωνία μεταξύ τους. Η ασυμφωνία αυτή μπορεί να οφείλεται σε στρωματογραφικούς ή σε τεκτονικούς λόγους. Κατά τη στρωματογραφική ασυμφωνία τα νεότερα ιζήματα αποτέθηκαν πάνω στα παλαιότερα, μετά από την ανόρθωση και την πτύχωσή τους, ενώ κατά την τεκτονική ασυμφωνία στιβάζονται στρώματα επάνω σε άλλα, λόγω επώθησης. Όταν η μετακίνηση των στρωμάτων αυτών είναι πολύ ισχυρή, μπορεί η επιφάνεια επώθησης να γίνει παράλληλα προς το υποκείμενο στρώμα, οπότε η διάκριση της τεκτονικής ασυμφωνίας είναι πολύ δύσκολη. Στις Άλπεις, επειδή οι ωθητικές δυνάμεις που προκάλεσαν τις επωθήσεις ήταν μεγάλες, δεν παρατηρούνται τεκτονικές ασυμφωνίες, γι’ αυτό και είναι δύσκολη η χρονολόγηση των στρωμάτων. Γενικά διακρίνονται δύο τύποι τεκτογένεσης: ο αλπικός τύπος δομής, που χαρακτηρίζεται από στενό χώρο γεωσύγκλινου, όπου σχηματίστηκαν τα ιζήματα, με αποτέλεσμα τη δημιουργία πτυχωσιγενών ορέων και καλυμμάτων, και ο γερμανικός τύπος δομής, κατά τον οποίο όλες οι τεκτονικές μορφές σχηματίστηκαν μέσα στις κρατονικές μάζες χωρίς περιορισμό χώρου, έτσι ώστε οι πτυχές και τα ρήγματα να αποκτούν μεγαλύτερη σημασία (οι τεράστιες ζώνες τάφρων και ρηξιγενών περιοχών της Γης ανήκουν σε αυτόν τον τύπο). Όλες οι τεκτονικές μορφές της Γης οφείλονται βασικά σε 3 μεγάλες πτυχώσεις που έπληξαν τον γήινο φλοιό από το κάμβριο και μετά την καληδόνιο, τη βαρίσκιο και την αλπική πτύχωση ή ορογένεση. Η γένεση των κοιτασμάτων ορυκτών και μετάλλων καθώς και οι χαρακτήρες δομής των εκρηξιγενών μαζών, συνδέεται στενά με την τεκτονική δομή μιας περιοχής (ρήγματα, ορογενετικές κινήσεις) γι’ αυτό και μελετάται από την τεκτονική. μικροτεκτονική. Κλάδος της τ. που εξετάζει τις στοιχειώδεις αντιδράσεις των πετρωμάτων στις ορογενετικές κινήσεις. Οι διακλάσεις είναι ρήγματα των πετρωμάτων που διασχίζουν τα πετρώματα και προχωρούν πολλές φορές σε βάθος, δεν παρουσιάζουν όμως διαφορά επιφάνειας, είναι δηλαδή ρήγματα χωρίς άλμα. Πολλές φορές χαίνουν γιατί διευρύνονται από την ενέργεια του νερού. Συναντώνται κυρίως στους ασβεστόλιθους, στους ψαμμίτες, στους λιθάνθρακες και στα πυριγενή πετρώματα. Η σχιστότητα παρουσιάζεται κυρίως σε αργιλικά ή μαργαϊκά πετρώματα που υπέστησαν βίαιες πτυχωσιγενείς κινήσεις και προκάλεσαν τη διαίρεση των πετρωμάτων σε φυλλάρια. Η διεύθυνση της σχιστότητας είναι, παράλληλη προς τη διεύθυνση της πτύχωσης, γεγονός που αποδεικνύει την κοινή προέλευσή τους. Τεκτονική. Το όρος Λόουσον στον Καναδά Γεωλογικές αλλοιώσεις στο Μπρονχάβεν της Μεγάλης Βρετανίας. Τμήμα της κορυφής του βουνού Αλτίσιμο της Β. Ιταλίας.

* * *

η, Ν

βλ. τεκτονικός.